بنام خدا
یکی از موضوعاتی که همواره در جامعه مطرح می‌شود، مسأله گسترش انحرافات اجتماعی است. انحراف اجتماعی[1]، به رفتاری گفته می‌شود که براساس معیارهای اعضای جامعه، نادرست و ناپسند باشند. شاخص و معیار جامعه برای اطلاق صفت منحرف یا کجرو، ارزشها [2] و هنجارهای اجتماعی [3] است لذا فردی که برخلاف آن معیارها عمل کند، از سوی اجتماع به عنوان منحرف و کجرو شناخته می‌شود و رفتار او در حوزه جامعه شناسی تحت عنوان « انحراف اجتماعی» یا «کجروی اجتماعی» مورد مطالعه و تبیین قرار میگیرد.
در بحث انحرافات اجتماعی، تراویس هیرشی[4] نظریه‌ای را با عنوان « پیوندهای اجتماعی[5]» مطرح کرده است، او معتقد است چهار عنصر اصلی موجب تحکیم پیوند فرد و جامعه و کاهش انحرافات اجتماعی در جامعه، می‌شوند. در ادامه ضمن معرفی این چهار عنصر، توضیحاتی را در مورد چرایی افزایش مشکلات و انحرافات اجتماعی، با استفاده از مفاهیم این نظریه، مرقوم می‌نمایم.
- وابستگی[6] :
وابستگی، قدرت پیوندها و روابطی را که بین فرد با محیط اجتماعی فرد وجود دارد، توصیف می‌کند. در وابستگی، ارتباط با والدین از اهمیت ویژه ای برخوردار است، اما نهادها و بازیگران دیگر مانند مدرسه یا دوستان نیز نقش مهمی در وابستگی دارند و تا زمانی که حلقه دوستان مشوّق هنجارهای انحرافی نباشند وابستگی به دایره دوستان می‌تواند از انحراف جلوگیری کند.
- در خیلی از موارد به واسطه شرایط نامناسب اقتصادی والدین (معمولاً پدر خانواده) مجبور به صرف زمان زیادی در محیط کاری خود هستند تا بتوانند حداقل‌های معیشت خانواده را تأمین نمایند، این سبک زندگی عامل تعمیق فاصله فرزندان و والدین می‌شود و جایگاه، این رکن مهم در پیوند اجتماعی و نقش آن در دوری از انحرافات اجتماعی را به شدت تضعیف می‌نماید.
- ارتباطات و وابستگی اعضای خانواده، به علت تغییر سبک زندگی، کم شدن روابط فامیلی (خصوصاٌ پس از همه‌گیری ویروس کرونا و محدودیت‌های قرنطینه و…) روز به روز کمتر شده است و با کم شدن ارتباطات اجتماعی افراد، حس تعلق خاطر و وابستگی به شدت کاهش یافته است.
- متاسفانه فضای مجازی، به جایگزینی برای تامین نیاز عاطفی و ارتباطی افراد تبدیل شده است، بطوریکه گاهی اوقات حتی در دورهمی‌های خانوادگی هم افراد بجای گفتگو با هم، متن و تصویر برای هم ارسال می‌کنند!
- در دوران کودکی، فرد تحت تاثیر خانواده است ولی با افزایش سن نقش همسالان و دوستان پررنگ می شود و در دوران نوجوانی به اوج خود می رسد؛ چرا که نوجوانان در این سنین در جست و جوی استقلال هستند و تلاش می‌کنند تا هویت خود را در کنار دوستان خود تعریف کنند و همانگونه که اشاره کردم شرایط کنونی باعث شده است فرزندان ما زمان بیشتری را با دوستان خود بگذرانند (چه حضوری و چه مجازی) و این موضوع اثربخشی رفتار و تربیت والدین، نسبت به فرزندان را کاهش می‌دهد. در جامعه ی امروزی یکی از عوامل موثر در بروز لغزش ها و انحرافات اجتماعی در نوجوانان و جوانان را باید در کیفیت و نوع تعاملات آنها با گروه‌های هم سن و سال جستجو کرد، تا جایی که این معاشرت و ارتباط نوجوانان و جوانان با دوستان ناباب به یکی از معضلات مهم تبدیل شده است .
- تعهد [7]:
تعهد، بعد جامعه شناختی مفهوم فرد (Ego) در روان‌شناسی است. هیرشی معتقد است شخصی که منابع، زمان و انرژی خود را برای دستیابی به اهداف مورد قبول اجتماعی صرف کرده است، نسبت به کسی که تعهد کمتری در دستیابی به اهداف اجتماعی، داشته است، تلاش بیشتری در دوری از رفتارهای انحرافی داشته و تلاش بیشتری برای حفظ موقعیت اجتماعی خود خواهد داشت.
- در مورد مسأله تعهد، یکی از مهمترین تعهدات انسانها، تعهد به همسر و فرزند است، براساس تحقیق مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بالا بودن هزینه های آغاز زندگی، هزینه بالای مسکن، بیکاری و عدم اشتغال جوانان و پیدا نکردن گزینه مناسب ازدواج در سه اولویت اول دلایل عدم ازدواج بهنگام جوانان قرار دارند. [8] این مشکلات، مساله فرزندآوری را هم با چالش‌های فراوانی همراه نموده است. براساس آنچه ذکر گردید، عامل تعهد هم به شدت کاهش پیدا می‌کند.
- درگیری [9]و مشغولیت :
منظور از درگیری در نظریه هیرشی این است که فردی که به شدت درگیر فعالیت‌های اجتماعی است، زمان و فرصت کمتری برای انجام رفتارهای انحرافی دارد. البته منظور، فعالیت‌های ساختاریافته و پذیرفته‌شده اجتماعی مانند تحصیل، کار یا تربیت فرزندان بوده و این عوامل می‌توانند آمادگی و توان افراد را برای مقاومت در برابر انگیزه‌های رفتار انحرافی، تقویت کنند.
- در بحث مشغولیت‌های اجتماعی در بخش اشتغال حرفه‌ای، نرخ بیکاری همچنان بالا است ( برای مثال نرخ بیکاری در استان هرمزگان 15/8 درصد و در استان کرمانشاه 14/9 درصد، ثبت شده است. [10]) و یا افراد در کاری موقت یا غیر مرتبط به تحصیلات و تخصص خود، مشغول به کارند که مقبولیت و جذابیت لازم را ندارد. تربیت فرزند هم که با افزایش خانواده‌های بدون فرزند و نیز وجود جوانان زیادی در سن فرزندآوری که همچنان، مجرد هستند، مشغولیت مفید و جذابی برای افراد ایجاد نمی‌کند. در مورد انگیزه برای تحصیلات عالی هم، به واسطه گسترش بیکاری قشر تحصیل کرده، انگیزه ادامه تحصیل هم کمتر شده است. (جوانان تحصیلکرده در صف انتظار کارگری ساده! [11] )
- اعتقاد[12] :
هیرشی اعتقاد را چهارمین عامل پیوند اجتماعی می‌داند. او به اعتقاد و اعتبار ارزشها و هنجارهای جریان اصلی جامعه اشاره دارد. هر چه این ارزشها و هنجارها بیشتر درونی شده باشند، نقض آنها دشوارتر می‌شود. هنگامی که معنای هنجارها زیر سؤال می‌رود، انگیزه درونی برای اطاعت از آنها نیز کاهش می‌یابد.
- یکی از مواردی که باعث شده است اعتقادات و باورهای بنیادی افراد، تضعیف شود، فقر است (معاون رفاه اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی : ۳۰ میلیون نفر ایرانی زیر خط فقر مطلق قرار دارند [13] ) این فرمایش امیرالمومنین در تبیین این موضوع، بسیار روشنگر است؛ ایشان به فرزندش محمد بن حنفيه چنین فرمودند: فرزندم! از فقر بر تو مى ترسم، پس، از آن به خدا پناه ببر، چراكه فقر، هم دين انسان را ناقص مى كند و هم عقل را مشوش مى سازد و هم مردم را به او، و او را به مردم بدبين مى كند. [14]
- به قول پاول کوزینسکی[15] « فقر آفت آگاهی‌ست. انسان گرسنه در درجه نخست هدفی جز سیر شدن شکم ندارد. چون غم نان اجازه نمی دهد که انسان به تماشای جهان بنشیند. در زندگی عمیق شود. کتاب بخواند، یاد بگیرد و آگاهی‌اش را بالا برده و به جهان اطراف خود بیاندیشد. آدمی در نتیجه‌ی زندگی فقیرانه پا را فراتر از جهل نمی‌گذارد. چیزی که با فقر یکجا جمع نمی شود، آگاهی است.»
- ارزشها و هنجارهای اجتماعی برای نسل‌های متفاوت و حتی افراد مختلف، یکسان نیستند و به قول عباس عبدی: جوان و نوجوان کنونی به کلی نمی‌داند که ارزش‌های رسمی چیست که حتی بخواهد آن را رعایت کند. آنان با نهادهای اصلی جامعه قطع رابطه کرده و در خود فرو رفته‌اند. [16]
پس نتیجه می‌گیریم؛ تنها با نگرش غیرکارشناسی و مغرضانه میتوان آخرین حلقه زنجیر، «منحرف» را مقصر تام دانست و قصور و تقصیر سایر افراد در حوزه‌های آموزش، تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، سیاستگذاری، حکمرانی و… را با تسامح، تعصب یا تعمد، مغفول گذاشت.
[1] Social Deviance
[2] اَرزِش در اصطلاح جامعه‌شناسی، باورهایی است که افراد یا گروه‌های انسانی در مورد چیزهای مطلوب و مناسب دارند. ارزش‌های گوناگون، نمایانگر جنبه‌های اساسی تنوع در فرهنگ انسانی است. ارزشها معمولاً از عادت و هنجار، سرچشمه می‌گیرند. (ویکی پدیا)
[3] در اصطلاح دانش جامعه‌شناسی به الگوی رفتاری گفته می‌شود که روابط و کنش‌های اجتماعی را تنظیم می‌کند، اکثریت جامعه خود را به آن پایبند می‌دانند و در صورتی که شخصی آن را رعایت نکند (هنجارشکنی)، جامعه او را مجازات می‌کند.
[4] تراویس وارنر هیرشی (زاده ۱۵ آوریل ۱۹۳۵ – درگذشته ۲ ژانویه ۲۰۱۷) جامعه‌شناس آمریکایی و استاد بازنشسته جامعه‌شناسی در دانشگاه آریزونا بود. او نظریه پیوندهای اجتماعی را مطرح نموده و به توسعه نسخه مدرن نظریه کنترل اجتماعی جرم و همچنین نظریه خودکنترلی جرم کمک کرد.
[5] Social bonds theory
[6] Attachment
[7] Commitment
[8] https://rc.majlis.ir/fa/report/show/1745070
[9] involvement
[10] https://www.eghtesadnews.com/
[11] https://www.isna.ir/news/1400041107680/
[12] belief
[13] https://www.ilna.ir/fa/tiny/news-1146900
[14] نهج البلاغة : حكمت 319
[15] طنزپرداز و فیلسوف هنری سیاسی متولد لهستان و ضد جنگ.
[16] https://www.eghtesadnews.com/fa/tiny/news-504219